3. Andrzej Frycz Modrzewski:

A) „O poprawie Rzeczypospolitej"

• gatunek „commentarii" (łac. rozważania) to utwór o charakterze retoryczno - publicystycznym, uprawiany już w starożytnym Rzymie. Składa się z pięciu ksiąg („O obyczajach", „O prawach", „O wojnie", „O kościele", „O szkole");

• traktat głęboko osadzony w tradycji antycznej:

  - Cyceron, Platon (przebudowa systemu rządów):

  „Musi sie także senator tym odznaczać, że poznawszy sprawę mającą być przedmiotem rozważań (...), rozpatrzywszy ją, wszystkie swoje rady wedle uczciwości odmierzy, bo odstępowanie od niej (...) było uważane zawsze za coś szpetnego."

  - Erazm z Rotterdamu (rygoryzm moralny); w każdym człowieku istnieje naturalne dobro; należy doskonalić się poprzez wiarę i życie w zgodzie z nieskazitelną naturą:

  „A jest wiele rzeczy wskazujących nam, gdzie uczciwość: i sam rozum, który jest niby okiem odróżniającym światło od mroku, wątpliwe od złego, występki od cnót, potem obowiązki i powinności wynikające z cnót."

4. Piotr Skarga:

„Kazania sejmowe":

• zastosowanie sztuki retoryki (wymowy), która od starożytności wypracowała rozliczne sposoby, figury i środki „pobudzające" rozum, wole i uczucia słuchaczy. Jej główne cechy to (konstrukcja perswazyjna):

  - pytania retoryczne:

  „Bóg matkę czcić kazał. (...) A która jest pierwsza i zasłużeńsza matka jako ojczyzna, od której imię macie i wszystko, co macie, od niej jest?"

  - powtórzenia:

  „Gdy się z okrętem źle dzieje, gdy dziur jego nie zatykamy, gdy z niego nie wylewamy, gdy się o zatrzymanie nie staramy (...): zatonie, i z nim my sami poginiemy."

  - kontrasty:

  „ (...) ta was matka przywiodła, a jako was ozłociła i nadała, iż pieniędzy macie dosyć, dostatek żywności, szaty tak kosztowne (...), źle tych dostatków używacie, na grzechy, na sprośności, na utraty, na próżności."

  - inwersje:

  „I sami widzim nie tylko ziemiańskich, ale i królewskich kmiotków wielkie opresyje, z których żaden ich wybawić i poratować nie może."

  - liczne epitety:

  „Jako najmilszej matki swej miłować i onej czcić nie macie (...), która pierwsza i zasłużeńsza (...). Ta miła matka ojczyzna najmilsza (...) podała wam złotą wolność

  - silna metaforyka:

  „Dał granicy twej pokój i tłustością zboża (to jest obfitością wszystkiego) nakarmił cię (...). A u was pokój i dostatki, które z niego rosną, w próżne się utraty obraca, w zbytki i w gnoje, a zamki puste, wieże próżne, drugie się obalają i gniją."

5. Mikołaj Sęp - Szarzyński

„Epitafium Rzymowi":

• nawiązanie do filozofii Heraklita („panta rei" - wszystko płynie):

  „ (...) to się posowało,

  Co było nieruchome i trwa co się ruchało."

  - rzeka, typowy symbol zmienności i przemijania zmienia się z płynącą wodą, ale ta sama rzeka trwa niezmiennie;

6. Szymon Szymonowic

„Żeńcy":

• gatunek - sielanka (idylla, bukolika, ekloga). Ukształtował sie w starożytności w Twórczości Teokryta i Wergiliusza. Obejmuje utwory o tematyce zaczerpniętej z życia wiejskiego. Cechy charakterystyczne:

  - liryczne wprowadzenie (opis lub dialog):

  „ OLUCHNA

  Już południe przychodzi, a my jeszcze żniemy.

  Czy tego chce starosta, ze to pomdlejemy? (...)

  PIETRUCHA

  Nie gadaj głosem, aby nie usłyszał tego,

  Abo nie widzisz bicza za pasem u niego? (...)

  Lepiej złego nie drażnić, ja go abo chwalę,

  Abo mu pochlebuję i tak grzbiet mam w cale."

• epicka fabuła i narracja

• dialogowe partie tekstu, wypowiedzi i rozmowy poszczególnych bohaterów, zaczerpnięte są z dramatu:

  „ OLUCHNA:

  Szczęście twoje, że odszedł starosta na stronę,

  Wzięłabyś była pewnie na boty czerwone.

  PIETRUCHA:

  Dobrze radzisz. Mnie się on widzę, nie przeciwni,

  Ale lepszy z nim pokój. Co się często krzywi,

  Złomić się może, przyjdzie jedna zła godzina,

  A częstokroć przyczyną bywa nieprzyczyna."