II OŚWIECENIE

1. Ignacy Krasicki

• Bajki;

Jeden z najstarszych gatunków, wywodzący sie od starożytnego bajkopisarza Ezpoa (bajka ezopowa = bajka zwierzęca);

A) krótki utwór wierszowany:

„Ptaszki w klatce"

„Czegóż płaczesz ? - staremu mówił czyżyk młody -

Masz teraz lepsze w klatce niż w polu wygody."

„Tyś w niej zrodzon - rzekł stary - przeto ci wybaczę;

Jam był wolny, dziś w klatce - i dlatego płaczę."

B) pod postacią zwierząt, zjawisk, przedmiotów, wykpiwa się wady ludzkie (morał):

„Szczur i Kot"

„ Mnie to kadzą" - rzekła hardzie do swego rodzeństwa

Siedząc szczur na ołtarzu podczas nabożeństwa.

Wtem, gdy się dymem kadzidł zbytecznych zakrztusił

Wpadł kot z boku na niego, porwał i udusił.

• szczur w swej dumie zapomniał o grożącym mu niebezpieczeństwie i stał się łupem kota;

• morał: ceną za pychę i głupotę jest życie;

C) alegoryczność bajek, np. lis - przebiegłość; owca - głupota, naiwność; mrówka czy wół - pracowitość.

• satyry (Horacy: „docere, manere, delectare" - uczyć, wzruszać, bawić)

Gatunek również zakorzeniony w starożytności (Horacy), z której pochodzi zarówno kanon satyry i jednocześnie jego rozmaite odmiany:

A) utwór ośmieszający lub piętnujący stałe cechy ludzi, które nabrały charakteru obiegowego:

„Patrz na człeka, którego ujęła moc trunku,

Człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku

Godzien się mieścić, kiedy rozsądek zaleje

I w kontr naturze postać bydlęcą przywdzieje."

• satyra portretowa, ukazująca człowieka, który zawsze znajdzie okazję do wypicia;

• potępienie pijaństwa i zgubnego wpływu alkoholu

B) dydaktyczna ocena prezentowana w sposób jednoznaczny i bezpośredni, np. przez ironię:

„Zawstydza pijanice nierozumne zwierzę,

Potępiają bydlęta niewstrzymałość naszą

Trunkiem według potrzeby gdy pragnienie gaszą,

Nie biorą nad potrzebę; człek, co nimi gardzi,

Gorzej od nich sądy działa, podlejszy tym bardziej."

• porównanie człowieka do zwierzęcia, w którym gorzej wypada ten pierwszy, nieumiejący zahamować popędu do pijaństwa;

2. Adam Naruszewicz

• „Balon"

- oda jako gatunek bardzo popularny w oświeceniu, mający tradycje antyczne (Horacy)

• utwór wierszowany:

  „Zbywają dzikiej mocy żywioły

  Pod jego dzielnym rozkazem,

  Leniwe woda opuszcza doły

  A góry ścielą się płazem."

• podniosły styl:

  „Niezwykłych ludzi zuchwała para,

  Zwalczywszy natury prawa,

  wznawia tor klęską sławny Ikara

  I na podniebni już stawa."

• sławi czyny bohaterskie, rozważając kwestie filozoficzne lub moralne:

  „Tego się styru w pogodnej porze

  Gdy ujął mężny sarmata,

  (...) Wszystko zwyciężysz łódko szlachetna,

  Na ciosy przeciwne twarda;

  Statek twój sława uwieczni świetna

  Chlubniej niż podróż Blancharda."