Poemat nawiązuje do dziejów Litwy z tamtego okresu (XIV w.), kiedy to Litwinom zagrażał zakon krzyżacki. W latach 1393 -1393 Wielkim Mistrzem zakonu był Konrad von Wallenrode. Główny bohater (Konrad Wallenrod. z pochodzenia jest Litwinem, ale porwany w dzieciństwie przez Krzyżaków, wychowuje się w Zakonie. Żyje tam otoczony dobrą opieką i miłością, jednak pamięta o doznanych krzywdach. Na młodzieńca (noszącego imię Walter Alf) wywiera wpływ pewien litewski pieśniarz (wajdelota) Halban, pełniący u Krzyżaków funkcję tłumacza. Rozbudza on w Konradzie uczucia patriotyczne i pielęgnuje miłość do ojczyzny, uczy również podstępnej walki. Jednak podczas nadarzającej się okazji Wallenrod wraz z pieśniarzem przechodzą na stronę Litwinów. Młodzieniec zakochuje się w córce Kiejstuta - Aldonie i bierze z nią ślub, w międzyczasie walczy u boku Kiejstuta przeciw Krzyżakom. Walki jednak nie przynoszą rezultatu. Klęska Litwy wydaje się być nieunikniona. Wtedy bohater postanawia wrócić na stronę przeciwnika i zrealizować podstępny plan. Pozostawia żonę w klasztorze i opuszcza Kowno. Posługuje się nazwiskiem niemieckiego hrabiego Wallenrod. (jako jego giermek). Bierze udział w wyprawie krzyżowej, odnosi sukces, a po wielu latach staje na czele Zakonu, tytułowany Wielkim Mistrzem. Namawiany przez Halbana, decyduje się na podstęp. Tylko w tej metodzie widzi szansę ocalenia umiłowanej ojczyzny. Zwleka z wypowiedzeniem wojny Litwie, ostatecznie jednak musi to uczynić. Prowadzi wojnę nieudolnie, przyczyniając się do klęski Zakonu. Wkrótce zostaje zdemaskowany, to skłania go do samobójstwa. Odbiera sobie życie, obserwują to jego wrogowie i Halban, a ten później ma świadczyć o jego czynie. Po śmierci Wallenroda, Aldona umiera z rozpaczy.

W utworze ukryta jest myśl - metoda walki, „Macie wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia - trzeba być lisem i lwem" - ów fragment pochodzący z traktatu filozoficznego  
N. Machiavellego stał się mottem mickiewiczowskiego dzieła. Czasem nie broń jest skuteczna, ale spryt i podstęp, nie zawsze da się zwyciężyć wroga w otwartej walce. Mickiewicz pamiętał o tym,  jego dzieło mogło być wytyczną dla tych, którzy pragnęli służyć ojczyźnie, będąc jednak pod presją wroga. Mogło być również zachętą do konspiracji, do działań podejmowanych w ukryciu,  a w przyszłości wiodących do zwycięstwa.

Mickiewicz podejmuje również temat poezji - ta według niego odgrywa znaczącą rolę  
w życiu narodu: jest skarbnicą wiedzy o przeszłości, utrwala historię, sławi bohaterów i ich czyny, stoi na straży tradycji, motywuje i zachęca, rozbudza uczucia patriotyczne i nadzieje na wolność. Natomiast poeta - wieszcz jest „przewodnikiem" narodu, za sprawą poezji może zmieniać bieg wydarzeń, mieć wpływ na losy kraju i decydować o jego historii. ¹⁸

18. J. Łukasiewicz, Mickiewicz, Wrocław 1996, s. 66 - 71.

Literatura:

1. Czapska M. Szkice Mickiewiczowskie, Warszawa 1999.

2. Dernałowicz M., Adam Mickiewicz, Warszawa 1979.

3. Dziady A. Mickiewicza. Poemat. Adaptacje. Tradycje, pod red. B. Dopart, Kraków 1999.

4. Łubieński T., M jak Mickiewicz. Biografie mistrzów, Warszawa 2003.

5. Łukasiewicz J., Mickiewicz, Wrocław 1996.

6. Mickiewicz A., Dziady, Przewodnik po lekturach, pod red. P. Kuncewicza, Warszawa 1991.

7. Mickiewicz A., Dziady, pod red. H. Prokopczukowej, Wstęp E. Szymanis, Kraków 1997.

8. Mickiewicz A., Grażyna, pod red. A. Rajcy, Wstęp J. Polanicki, Kraków 2003.

9. Rymkiewicz, J. M, Kilka szczegółów, Kraków 1994.