Epilog

Epilog różni się od pozostałych ksiąg, kontrastuje zwłaszcza z radosnymi wydarzeniami przedstawionymi w księdze XII. Utwór powstawał w latach 1832 - 1834. W 1834 roku został wydany. Był to czas, kiedy przeżywano jeszcze klęskę powstania listopadowego,  
a wszelkie nadzieje na odzyskanie wolności związane z Napoleonem, prysły jak bańka mydlana (Cesarz stracił swój autorytet po wyprawie na Rosję, jego armia została zdziesiątkowana, była to największa przegrana wodza). Wielu patriotów musiało udać się na emigrację. Wspomina o tym Mickiewicz w pierwszym wersie Epilogu: „O tym-że dumać na paryskim bruku".

Epilog to odrębna, nieskończona część dzieła, napisana nieco później, z zamiarem włączenia do I wydania. W obecnej formie jest raczej rekonstrukcją  wydawców. Ma charakter refleksyjny.

„O Matko Polsko! Ty tak świeżo w grobie

Złożona - nie ma sił mówić o tobie!"

Słychać  w tych słowach gorycz poety, wielki żal i smutek z powodu utraconej nadziei na wolność (klęska powstania listopadowego 1830 -  1831). Mimo to Mickiewicz wierzy  
w niepodległość:

„Gdy wróg ostatni wyda krzyk boleści,

Umilknie, światu swobodę obwieści."

Powraca pamięcią  do kraju lat dziecinnych, „świętego i czystego", niezmąconego złudzeniami, biegiem tragicznych wydarzeń, odgrodzonego od smutku, zbrodni i śmierci - idealnego. Życzeniem autora było, by księgi Pana Tadeusza „zbłądziły pod strzechy"  
i przypominały rodakom czasy świetności Ojczyzny, jej potęgę, ideały i wolność - by umacniały ducha i utrwalały przeszłość.